Soms is een emotionele reactie gebaseerd op de emotionele expressie van het stuk. Het is dan een algemene reactie op een heel stuk. Maar soms is heel precies aan te wijzen welke muzikale passages of eigenschappen reacties oproepen.
Er is bijvoorbeeld muziek die geassocieerd wordt met tranen. Dit komt vaak door voorhoudingen of melodische of harmonische sequensen .
Rillingen of kippenvel worden meestal veroorzaakt door een nieuwe of onvoorbereide harmonie.
Hart reacties worden veroorzaakt door syncopes en belangrijke gebeurtenissen die eerder gebeuren dan dat men er op voorbereid was.
Muzikale verwachtingen en het doorbreken van deze verwachting spelen een belangrijke rol bij de emotionele reacties op muziek.
Muziekluisteren zorgt ervoor dat verschillende onderdelen van de hersenen geactiveerd worden, en dat er dopamine wordt aangemaakt. Door dopamine voelt de mens zich goed. Het brein gaat direct aan het werk als het muziek hoort, er vind een soort van continue update plaats over wanneer de nieuwe beat zal klinken en wil deze innerlijke beat matchen met de echte. Als er dan een kleine verandering is die de verwachting doorbreekt (als een grapje) wordt het brein daardoor geprikkeld in positieve zin. “Het cerebellum heeft plezier in het aanpassen om synchroon te blijven lopen”, zo omschrijft Levitin het in This is your brain on Music.
Persoonlijke factoren die van invloed op de emoties zijn:
Leeftijd, geslacht, persoonlijkheid, muzikaal getraind zijn, muziekvoorkeur en de gemoedstoestand van het moment zijn belangrijk in de emotionele reactie op muziek. Bekendheid met een muziekstuk geeft vaak sterkere emotionele reacties.
Muzikaal geschoold zijn, of veel muzikale kennis, kan tot gevolg hebben dat er minder emotionele betrokkenheid is en er meer analytisch geluisterd wordt. Dat zou ook te maken kunnen hebben met de luisterhouding of luistertypologieën . Waarom sterkere emotionele reacties op bekende muziek? Dat kan komen doordat de luisteraar persoonlijke herinneringen verbindt aan de muziek. Iedere keer als de luisteraar deze muziek weer hoort, worden de herinneringen opgeroepen en raken ze meer verankerd. De emotie die bij de herinnering wordt gevoeld blijft sterk en wordt aan de muziek gekoppeld. Bijvoorbeeld bij liefdesverdriet: als iemand net verlaten is door zijn geliefde draait hij bepaalde muziek die bij die situatie past. Deze muziek heeft dan een hele sterke emotionele lading, en herinneringen zijn het sterkst als er emoties aan gekoppeld zijn. Daarom zal deze muziek die verdrietige emotie blijven oproepen.
Situationele factoren die van invloed op emoties zijn:
Fysieke factoren, zoals de ruimte, de tijd, de plaats, akoestiek, visuele omstandigheden spelen een rol. Sociale factoren spelen ook een belangrijke rol: wordt er alleen geluisterd of samen met anderen? Is er een speciale gelegenheid waarbij de muziek wordt geluisterd, zoals bijvoorbeeld een bruiloft, of is er een speciale omstandigheid als een vakantie? Ook is het oproepen van emoties afhankelijk van de uitvoeringsvoorwaarden. Met andere woorden: hebben de musici goed gerepeteerd of niet.
Er zijn verschillende onderliggende mechanismen aan te wijzen waardoor mensen een emotionele reactie op muziek hebben.
Hersenstam reflex
Een of meer fundamentele akoestische karakteristieken in de muziek worden door het brein, de hersenstam gesignaleerd als belangrijk. Zoals geluid dat plotseling luider, dissonant klinkt. Maar ook tijdelijk snelle patronen veroorzaken activiteit in de luisteraar.
Evaluatieve conditionering
Een emotie wordt opgeroepen door een muziekstuk. Dit komt simpelweg omdat deze stimulus vaak tegelijkertijd met een andere negatieve of positieve stimulus voor is gekomen. Bijvoorbeeld muziek die je altijd samen met een vriendin hoorde. Muziek wordt vaak gedraaid zonder dat dit de hoofdactiviteit is. Hierdoor is er een subtiele conditionering waar men zich niet van bewust is.
Emotionele besmetting
De luisteraar neemt de emotionele expressie in de muziek waar en internaliseert deze. Omdat muziek vaak expressieve patronen gebruikt die lijken op emotionele spraak komt er een neurologisch proces op gang die leidt tot het innerlijk nabootsen van deze emotie.
Visuele verbeelding
De emotie wordt opgeroepen in een luisteraar doordat deze visualiseert tijdens het luisteren naar muziek. De luisteraar lijkt de muzikale structuur te conceptualiseren door onderlinge relaties tussen de muziek en plaatjesschema’s te visualiseren. De luisteraar maakt eigen beelden bij de muziek.
Episodische herinneringen
Dit verwijst naar een proces waarbij de emotie wordt opgeroepen doordat de muziek een persoonlijke herinnering aan een specifieke gebeurtenis in iemands leven oproept. (Darling, they are playing our tune phenomenon, Davies 1978) Als de herinneringen zijn opgeroepen worden ook de bijbehorende emoties opgeroepen.
Muzikale verwachting
Muzikale verwachtingen en de doorbreking hiervan spelen een belangrijke rol bij de emotionele reacties op muziek.
Muziek is dus doelbewust gemaakt om ons op een bepaalde manier te ontroeren. Effectieve muziek zoals een groove , heeft kleine, subtiele afwijkingen in de timing. Als een rat dat hoort voelt hij angst, maar mensen zijn door hun cultuur en ervaring gewend dat muziek geen bedreiging is. Daarom wordt deze kleine afwijking of schending door het cognitieve systeem geïnterpreteerd als een bron van plezier of amusement. Eigenlijk net zoals de achtbaan. Wij hebben geleerd dat dit niet gevaarlijk is en interpreteren een ritje in de achtbaan als plezier.
Het is duidelijk dat het begrip van de muzikale emotie toe te schrijven is aan een complex geheel van muziek, luisteraar en situatie. Er zijn emoties die horen bij het luisteren in sociale settings: blijdschap, plezier, boosheid. Er zijn ook emoties die vaker voorkomen bij het alleen luisteren naar muziek: rust, nostalgie en verdriet.
